Europa kan voorlopig fluiten naar Portugees lithium: ‘We worden voor de gek gehouden’
Nu de Portugese justitie een groot onderzoek heeft geopend naar mogelijke vriendjespolitiek bij de aanbesteding van lithiumwinning is vertraging haast onontkoombaar. Een fikse tegenvaller voor Europa, vinden deskundigen, dat snakt naar de grondstof om batterijen voor elektrische auto’s te kunnen maken. ,,We willen niet afhankelijk zijn van landen als China of Chili.’’
Marlies van Leeuwen 28-11-23, 10:10
Glooiende heuvels met pijnbomen, weilanden met vosbruine runderen. In en om Covas do Barroso, een dorp met slechts zo’n 191 inwoners in het noorden van Portugal, is het leven simpel. Jongeren trekken er weg - in twintig jaar is het inwonertal bijna gehalveerd - en de achterblijvers verdienen de kost als boer of met kleinschalig toerisme. Ze zijn trots: het gebied is door de VN uitgeroepen als landbouwwerelderfgoed, als slechts een van de zeven ter wereld.
Het is de plek waar Nelson Gomes en zijn vrouw een gemoedelijk leven leiden, maar dat staat op het punt om grondig te veranderen: het gebied herbergt een van de grootste bekende lithiumreserves van Europa, en laat dat nu precies een metaal zijn dat hard nodig is om een fossielvrije toekomst mogelijk te maken. De verwachting is dat als het ‘witte goud’ gedolven kan worden, er per jaar een half miljoen elektrische auto’s in Europa kunnen rondrijden met een lithiumionbatterij vervaardigd uit het Portugese erts.
Gomes, voorzitter van de Vereniging in de verdediging van Covas do Barroso, verzet zich met hand en tand tegen de ontginning. ,,Ze willen hier vier open pit mijnen gaan opereren. Dat verwoest ons landschap, er komen schadelijke stoffen vrij bij de winning en verwerking en er wordt enorm veel water verbruikt in de mijnbouw. En waarom? Zodat de mensen in de stad in hun elektrische auto’s kunnen rondrijden.’’
Het Britse mijnbedrijf Savannah Resources heeft inmiddels een mijnlicentie voor een gebied van bijna 800 hectare, maar de daadwerkelijke ontginning laat nog op zich wachten. Het proces gaat stroperig - de plannen zijn er al sinds 2016 - en de weerstand van bewoners en ook milieugroeperingen is groot. Nu de Portugese justitie een onderzoek heeft geopend naar schimmige deals bij groene projecten als deze lithiummijn, waardoor premier Antonio Costa zich genoodzaakt zag om af te treden, zal het er niet sneller op gaan.
,,Het duurt nog een half jaar voordat er verkiezingen zijn, en dan nog eens maanden voordat er een nieuw kabinet is. Ik ben bang dat we het momentum gaan verliezen’’, zegt Alexandre Lima, hoogleraar geowetenschappen aan de Universiteit van Porto.
Dat gelooft politiek econoom Ron Stoop ook. ,,De EU heeft stevige doelen als het gaat om klimaatbeleid, en wil meer mijnbouw laten plaatsvinden in Europa om minder afhankelijk te zijn van andere landen. Wat als China niet meer zo happig is om lithium aan ons te verhandelen? De EU heeft al voorstellen gedaan om de vergunningverlening te versimpelen, want ze hebben ook wel door dat dit enorm slepende processen zijn zo.”
Volgens hem hebben de verschillende Europese lithiumprojecten te maken met extreme onzekerheid. ,,Neem nu de politieke situatie in Portugal, of eerder de winst van een antimijnbouwpartij in Groenland. Die politieke instabiliteit zorgt ervoor dat investeerders huiverig zijn. En met méér onzekerheid, vragen investeerders hogere rente op leningen en dan krijg je veel hogere kosten. Dan is uiteindelijk de vraag of het financieel nog wel interessant is om in Portugal te gaan mijnen of dat je toch liever Zimbabwe of Chili kiest.’’
Intussen neemt de vraag naar lithium enorm toe. De Europese Commissie becijferde dat de vraag naar het metaal in 2030 al achttien keer hoger zal zijn dan in 2021. ,,We halen het nu uit landen in bijvoorbeeld Afrika, waar de arbeidsomstandigheden veel slechter zijn en er weinig respect is voor het milieu. Wij Europeanen moeten begrijpen dat we onze verantwoordelijkheid moeten nemen. We kunnen ze daar niet het vuile werk voor ons laten opknappen’’, zegt hoogleraar Lima fel.
Ja, hij kent de bezwaren van omwonenden als Nelson Gomes. ,,Een deel van die argumenten is onjuist - lithium geeft geen radioactief of zuur afval - een deel van de zorg is terecht. Ja, het wordt stoffig. Maar dan nog: in Europa zijn de regels streng, we kunnen veel duurzamer lithium produceren en de bewoners compenseren. Ik geloof dat hier een grote kans ligt en de voordelen opwegen tegen de nadelen.’’
Stoop is het daarmee eens. ,,Al is het voor mij misschien makkelijk praten als Nederlander bij wie dit niet in de achtertuin gebeurt. Maar wie het grotere plaatje bekijkt... als we in Portugal lithium gaan winnen, maken we tijdelijk wat vuile handen, maar we kunnen daarna lang van het metaal profiteren: lithium kunnen we potentieel voor 97 of 98 procent hergebruiken.’’
Bovendien, zegt Lima, élke industrie heeft impact op de omgeving. ,,Neem mijn studenten in Porto, die geen kamer kunnen vinden omdat al die woonruimte wordt verhuurd aan toeristen’’, zegt de geoloog. ,,De mijnbouw in het noorden van Portugal is ook een kans om het gebied weer levendiger te maken. Als er niets gebeurt, woont er over vijftig jaar niemand meer. Met mijnbouw kunnen er weer jongere mensen komen wonen die daar kunnen werken in de delving en verwerking en alles wat erbij komt kijken om die batterijen te produceren.”
Gomes laat zich niet overtuigen door die woorden. Het verbaasd hem niets dat er nu onderzocht wordt of de overheid zich heeft laten beïnvloeden bij de aanbesteding van de mijnprojecten. ,,Er zijn vergunningen afgegeven, maar dat is allemaal weinig transparant gegaan. Wij hebben altijd daar al onze zorgen over geuit’’, zegt Gomes. ,,Het is een perverse samenwerking tussen mijnbedrijven en de politiek.’’
De bewoner benadrukt dat alle Europese belangen ten spijt, hij niet gelooft dat de lithiumwinning voor een duurzame toekomst gaat zorgen. ,,We willen af van fossiele brandstoffen door fossiele grondstoffen te gaan delven voor batterijen. Dat is toch niet groen? We worden voor de gek gehouden. We moeten af van altijd maar meer willen. Een simpel leven zoals wij hier leven, dát is pas ecologisch verantwoord’’