Uit de NRC:
Nieuwe coronavariant heeft extreem veel mutaties: ‘ongekend en verontrustend’
Coronavirus In Zuid-Afrika is een coronavariant ontdekt met meer dan dertig mutaties. De variant lijkt zich razendsnel te verspreiden.
Sander Voormolen
26 november 2021 om 12:51
Leestijd 3 minuten
Zuid-Afrikaanse onderzoekers hebben een nieuwe variant van het coronavirus ontdekt met een zorgelijke hoeveelheid mutaties. De vrees bestaat dat deze nieuwe variant, aangeduid met de code B.1.1.529, nog besmettelijker is dan de deltavariant die nu bijna overal ter wereld de overhand heeft. Groot-Brittannië en Israël sloten donderdag uit voorzorg al het luchtverkeer met zuidelijk Afrika. Ook de Nederlandse overheid kwam vrijdag met een vliegverbod en de Europese Unie overweegt hetzelfde.
B.1.1.529 heeft meer dan dertig mutaties in het gen dat de informatie voor het spike-eiwit van het virus bevat. Het spike-eiwit is het uitsteekseltje op de buitenkant van het virus dat essentieel is om menselijke cellen binnen te dringen. Veranderingen in dit eiwit kunnen eigenschappen als besmettelijkheid en ontsnapping aan eerder opgebouwde afweer drastisch veranderen.
Niet eerder was er een variant met zoveel mutaties in dit eiwit als deze nieuwe variant. Voorgaande varianten als alfa en delta hebben er slechts iets meer dan tien. „Ongekend”, dat een variant zoveel mutaties heeft, zegt viroloog Chantal Reusken van het RIVM. „We zien tal van mutaties die we eerder gezien hebben in de alfa-, bèta-, gamma- en lambda-varianten. Plus nog een aantal nieuwe.”
Bindingsplaats voor antistoffen
De B.1.1.529-variant bevat veranderingen op plekken die belangrijk zijn voor de binding van antistoffen. Dat kan betekenen dat het virus sneller door eerder opgebouwde afweer van een doorgemaakte infectie of vaccinatie kan heenbreken. In ieder geval zullen ook een aantal therapeutische monoklonale antistoffen minder effectief zijn tegen deze variant, omdat de plaatsen waar zij binden zijn veranderd.
Er zitten ook veranderingen op de plaats waar het spike-eiwit klieft voordat het de cel binnengaat. Reusken: „Waarschijnlijk beïnvloedt dat de efficiëntie waarmee het virus een cel kan binnenkomen, en daarmee vergroot het de besmettelijkheid.”
Er ontbreekt ook een stukje erfelijke code (een deletie) waardoor het virus de aangeboren afweer (de interferonrespons) beter zou kunnen omzeilen.
En dan zitten er ook mutaties in de genetische code voor het manteleiwit van het virus, waarvan ook is gebleken dat het mogelijk bijdraagt aan een verhoogde besmettelijkheid.
Het profiel van al die mutaties in B.1.1.529 ziet er dus slecht uit, maar het moet nog wel blijken hoe die in werkelijkheid in samenhang uitpakken. Laboratoriumproeven kunnen daarover uitsluitsel geven, maar de resultaten daarvan laten nog even op zich wachten.
Zeer verontrustend
„De eerste signalen van hoe snel deze nieuwe variant lijkt op te komen zijn zeer verontrustend”, zegt Reusken. „In de provincie waar deze variant het meeste voorkomt is het reproductiegetal in korte tijd gestegen van 1,5 naar 1,9. Als dit klopt en het virus breder gaat circuleren dan zou dat betekenen dat er een flinke stap bijgezet moet worden om de corona-besmettingen onder controle te houden.”
De nieuwe variant mist net als de alfa-variant een specifiek stukje RNA, waardoor die in de detectie met een bepaalde PCR-test uitvalt, een zogeheten spike gene dropout. Dat maakt dat deze variant bij benadering te volgen is omdat detectie met combinatie van PCR-tests volstaat en niet eerst het hele virus gesequencet hoeft te worden. Op die manier hebben de onderzoekers al snel kunnen achterhalen dat de variant ook al in andere provincies in Zuid-Afrika in stijgende mate voorkomt.
Onafhankelijk van delta
Opvallend is dat de nieuwe variant niet is voort gekomen uit de deltavariant die nu bijna overal ter wereld domineert, zo als ook in Zuid-Afrika. „Genetisch lijkt deze nieuwe variant meer op virusstammen die we in 2020 zagen,” zegt Reusken. „Deze variant is dus onafhankelijk van delta ontstaan.”
Hoe het virus precies is ontstaan is volgens Reusken „koffiedik kijken”, maar het is aannemelijk dat het begon bij een patiënt die chronisch geïnfecteerd was met SARS-CoV-2, waardoor het virus de kans kreeg mutaties op te hopen. Een ander scenario is dat het virus oversprong naar een dier en vervolgens weer terug naar de mens, waarbij het de genetische aanpassingen aan de nieuwe gastheer meenam.
Onzekerheid is er ook over waar de variant ontstond. B.1.1.529 heeft een bredere verspreiding in Zuid-Afrika en werd ook gezien in Botswana, maar het kan goed ergens anders uit Afrika vandaan komen. „Doorgaans worden dit soort varianten het eerst opgemerkt waar er het meeste naar wordt gezocht. Maar aangezien deze variant in zuidelijk Afrika al niet meer heel lokaal is denk ik dat het toch al een tijdje onopgemerkt aanwezig is.”
Een vliegverbod kan volgens Reusken helpen de insleep van een nieuwe virusvariant te vertragen en hopelijk voorkomen dat die zich hier kan vestigen. „Maar met de deltavariant die in relatief korte tijd over de hele wereld dominant werd bleek al dat het in de praktijk heel lastig is een besmettelijker variant in te dammen. Je kunt direct luchtverkeer stilleggen, maar de kans is dat het met omtrekkende bewegingen via derde landen toch zijn weg zal vinden.”
Al is de ingreep niet waterdicht, de noodzaak is er wel. Reusken: „Het is duidelijk dat wij dit er nu in Nederland niet bovenop kunnen hebben. Hopelijk kunnen we het vertragen tot gunstiger seizoenen aanbreken.”
Vrijdag vergaderen experts van de Wereldgezondheidsorganisatie over of B.1.1.529 het predikaat variant of interest krijgt of dat van variant of concern. In dat laatste geval zal de nieuwe variant ook een Griekse letter toegewezen krijgen om de communicatie erover te vergemakkelijken.
De vaccinatiegraad in Zuid-Afrika is nog laag, met slechts 35 procent van de volwassen bevolking die volledig gevaccineerd is. Het aantal corona-infecties was er in de laatste maanden juist laag, maar de komst van B.1.1.529 lijkt de vierde golf in het land in te luiden.
Eerder waarschuwden deskundigen al dat er in gebieden in de wereld met een lage vaccinatiegraad een groter risico bestaat voor de evolutie van nieuwe virusvarianten, die vervolgens weer de rest van de wereld kunnen bedreigen. Dat voorspelde scenario lijkt nu bewaarheid.