'Gepersonaliseerd vaccin' tegen kanker boekt eerste succes
Het vaccin leert het immuunsysteem de kanker te herkennen en geeft als signaal: val de stukken molecuul aan die hier niet horen.
Door: Maarten Keulemans 5 juli 2017, 19:00
Voor het eerst hebben oncologen in Duitsland en de VS kleine groepjes kankerpatiënten behandeld met een op de patiënt toegesneden, 'gepersonaliseerd' vaccin tegen kanker. Het vaccin leert het immuunsysteem de kanker te herkennen. Met veelbelovend resultaat, al hielp het vaccin niet bij iedereen.
De vaccins op maat, in maanden tijd molecuul voor molecuul samengesteld, zijn voor de gewone behandelpraktijk nog onhaalbare kaart, mailt hoogleraar experimentele oncologie Ugur Sahin, leider van het Duitse onderzoek desgevraagd. 'De kosten zijn nog enorm, maar kunnen de komende jaren drastisch omlaag als het proces wordt geautomatiseerd.'
'Gepersonaliseerd vaccin' tegen kanker boekt eerste succes
©
Bij de proeven werden in totaal 19 patiënten met gevorderd melanoom eerst geopereerd en daarna behandeld met een molecuulcocktail die het immuunsysteem leert de kanker te herkennen. Daartoe gingen de onderzoekers er eerst toe over de tumoren in detail te bestuderen, waarna ze tientallen moleculaire kenmerken van de tumoren nabouwden in losse eiwitslierten. Die injecteerde men vervolgens, als signaal aan het immuunsysteem: deze stukken molecuul horen hier niet, val ze aan als je ze ergens vindt.
Met succes, zo schrijven de teams van Sahin en Catherine Wu van het Dana-Farber Cancer Institute in Boston los van elkaar in Nature. In de VS bleef de kanker bij vier van de zes patiënten een paar jaar weg; bij de andere twee patiënten verdwenen uitzaaiingen van de scans nadat de behandelaars het immuunsysteem extra opvoerden. In Duitsland, waar men werkt met een wat andere vaccin, bleef de ziekte weg bij acht van de dertien patiënten. Twee overleden, bij een andere patiënt verdween de ziekte alsnog.
Stap vooruit
Ik vind het wel een game-changer
Hoogleraar tumorimmunologie Kees Melief
Al met al zijn dat veelbelovende resultaten, aldus de Leidse hoogleraar tumorimmunologie Kees Melief in een begeleidend commentaar. 'Ik vind het wel een game-changer', licht Melief desgevraagd toe. 'Beide artikelen wijzen op klinisch voordeel door de vaccins. En als het niet werkt, lukt het daarna in veel gevallen wel goed in combinatie met anti-PD-1.' Dat is een behandeling die tumoren vatbaarder maakt voor een immuunrespons.
Een 'substantiële stap vooruit', vindt bij het Antoni van Leeuwenhoek ook hoogleraar onco-immunologie Ton Schumacher. Maar let wel op, waarschuwt hij: het ging hier om patiënten bij wie de kanker al operatief was verwijderd. 'Daardoor is dit nog niet hét bewijs dat de klinische effecten substantieel zijn. We hebben nu grotere studies nodig. Want de aanwijzingen dat deze aanpak effect heeft, zijn wel degelijk sterk.'
Vaccins
Het grote voordeel is dat de vaccins, omdat ze zo precies zijn, weinig bijwerkingen zullen geven
Wetenschappers werken al jaren aan vaccins tegen kanker, tot dusver met matig resultaat. De Duitse en Amerikaanse onderzoekers proberen dat te omzeilen door hun vaccin nog meer te richten op uitsteeksels die de tumoren wél, maar gewone weefsels niet hebben, en daarna een inschatting te maken op welke van die handvatjes het immuunsysteem het beste zal aanslaan. 'Een cruciale stap', noemt het Amerikaanse team dat laatste in een persbericht.
Dat past in de bredere ontwikkeling van het immuunsysteem inzetten tegen kanker, schetst Schumacher. Eén manier om dat de doen, is de tumor moleculair 'ontwapenen' tegen immuuncellen; een andere manier is door afweercellen juist extra te versterken - in dit geval met behulp van een vaccin. 'Ik denk dat therapeutische vaccins heel interessant zijn in een vroeg ziektestadium, in combinatie met andere therapieën, of als nabehandeling na bijvoorbeeld een operatie om terugkeer van de kanker te voorkomen,' zegt Schumacher. Het grote voordeel is dat de vaccins, omdat ze zo precies zijn, weinig bijwerkingen zullen geven.
Gepersonaliseerd
Natuurlijk is het veel gedoe, voor iedere patiënt afzonderlijk een heel vaccin ontwikkelen
Melanoom wordt bij kankerimmuuntherapie vaak gezien als lakmoesproef. Omdat de kanker zich afspeelt in pigmentcellen, is het geen al te grote ramp als de immuunreactie onverhoopt ook gezonde cellen aanvalt: liever pigmentcellen onder vuur dan een of ander cruciaal orgaan.
Op termijn moet de behandeling opgaan voor meer kankers: 'iedere kanker die genoeg aangrijpingspunten uitdrukt voor een vaccin', in woorden van Wu. Melief, die zelf werkt aan vaccins tegen baarmoederhalskanker, is het daarmee eens: 'Dit kan in theorie door de vele mutaties bij veel patiënten breed worden ingezet, met een minimum aan bijwerkingen. In veel gevallen zal combinatietherapie met bijvoorbeeld een chemo soelaas bieden, zoals ook blijkt uit onze eigen, nog ongepubliceerde resultaten.'
En ja: natuurlijk is het veel gedoe, voor iedere patiënt afzonderlijk een heel vaccin ontwikkelen, erkent ook Schumacher. 'Maar een collega zei me eens: chirurgie is ook gepersonaliseerde geneeskunde. Toch doen we het, omdat het werkt.'