2)
Connaisseur
Trump geeft complotdenkers als Flynn hoge overheidsposities of nodigt ze uit in het Witte Huis. In de perskamer aldaar is een speciale plek gereserveerd voor presentatoren van de obscure pro-Trump zender OAN. Op sociale media schetsten ze eerder moordcomplotten rond de Clintons.
Een ‘connaisseur’ van complottheorieën, noemt Jennifer Mercieca de Amerikaanse president. Ze is historicus aan universiteit A&M in Texas en bestudeert presidentiële retoriek. Trump is bepaald niet de eerste politicus die geruchten de wereld in stuurt, maar de hoeveelheid insinuaties is ongekend, ziet zij. In haar binnenkort te verschijnen boek beschrijft ze hoe Trump al jaren ‘geniaal’ gebruik maakt van samenzweringsverhalen. ,,Als je erop let, zie je hoe consistent hij is, hoe hij dezelfde strategieën herhaalt.’’ Hij weet verdachtmakingen bijvoorbeeld zo te verpakken, dat hij er moeilijk verantwoordelijk voor te houden is. Tja, het komt niet van mij, maar ze zeggen het, dat is vast niet voor niks, je zou er eens goed naar moeten kijken, klinkt het dan. Mercieca: ,,Het lukt hem op die manier de publieke agenda te controleren. Want of dat nou zou moeten of niet, zo’n theorie wordt nieuws.’’
Coronavirus
Het coronavirus blijkt voor complotdenkers een dankbaar onderwerp, ook in Nederland. Er zijn de mensen die menen dat ze meer weten dan virologen en geloven dat het allemaal zo ernstig niet is. En er is een groep die ervan overtuigd is dat het virus hoort bij een macaber plan. In anti-lockdownprotesten houden ze ze borden op met teksten als ‘hoax’, ‘nepcrisis’ of verwijzingen naar de denkbeeldige rol van Gates of 5G-masten.
Veel theorieën komen uit de online wereld van QAnon, een paranoïde en complexe complottheorie waarin Trump een hoofdrol speelt. Hij zou het opnemen tegen vijanden in de overheid die betrokken zijn bij kindermarteling. Aanhangers interpreteren cryptische berichten van een gebruiker genaamd Q als mysterieuze ‘aanwijzingen’ van een hoge Amerikaanse ambtenaar. Sommige volgers radicaliseren. De FBI waarschuwt voor binnenlands terrorisme uit Q-kringen. In New York pleegde een jongeman met een Q-obsessie vorig jaar een moord.
Agressief
Al na de eerste aanwijzing was duidelijk dat Q weinig voorspellende waarde had - de arrestatie van Clinton die hij aankondigde kwam nooit. Maar QAnon won alleen maar aan kracht. Zeker 43 Amerikanen die campagnes voerden om gekozen te worden in het Congres geloven erin, zo telde mediawaakhond MediaMatters. Trump retweet af en toe aan QAnon gerelateerde memes. Ook Nederland kent aanhangers die zich mengen in het online woud aan blogs, fora en Facebookpagina’s, waar ze boodschappen van Q ontleden, sceptici intimideren en het Grote Ontwaken dat op komst zou zijn, bejubelen.
Wie Q is, weet niemand. Klinkt bekend? Het doet velen aan religie denken. De taal van Q-volgers is doorspekt met apocalyptische verwijzingen naar het einde van de wereld zoals we die nu kennen. Wel meer religies begonnen met onheilsprofeten in de VS. ‘De zevendedagsadventisten en de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen van de Laatste Dagen zijn bloeiende religieuze bewegingen die inheems zijn in Amerika. Wees niet verbaasd als QAnon er ook een wordt’, schreef The Atlantic onlangs. Het maandblad publiceerde een verontrust themanummer over de groeiende invloed van complottheorieën in de VS.
Aanleg
Beginnen meer mensen de grip op de realiteit te verliezen? Volgens onderzoeker aan de universiteit van Miama Joseph Uscinski valt dat wel mee, ook in het land dat een complotdenker tot president koos. ,,Ik peil al bijna een decennium de populariteit van samenzweringstheorieën en ik heb geen sterke toename van zulke overtuigingen gezien’’, zegt hij. ,,Wat een president zegt, krijgt extra gewicht, omdat zo veel mensen luisteren. Maar dat betekent niet dat Trump mensen dingen kan laten geloven als ze niet al geneigd waren die te geloven.”
Er bestaat zoiets als ‘aanleg’ om in complotten te geloven, volgens psychologen. En hoe onzekerder en machtelozer mensen zich voelen, hoe meer ze geneigd zijn structuur aan te brengen in de onvoorspelbare, grimmige wereld om hen heen met een allesverklarende theorie over de kwade geesten die aan de touwtjes trekken. Zo’n verklaring geeft een zekere mate van controle. Voor de verspreiders van samenzweringsverhalen fungeert zo’n theorie meer als handige zondebok. Ook nu hij een van de machtigste mensen op aarde is, gebruikt president Trump het idee dat boosaardige krachten - de media, de Democraten, de zogeheten ‘deep state’ van tegenstanders in zijn eigen overheid - hem continu proberen te ondermijnen.
Dat rechtse complotdenkers in de belangstelling staan omdat ze dankzij Trump voet aan de grond hebben gekregen in het Witte Huis, wil overigens niet zeggen dat links niet meedoet. Op links vinden anti-vaccinatietheorieën bijvoorbeeld evengoed gehoor, en leven ideeën over Trump als geheim agent van Rusland.