Deel 2 En de winnaar van de oorlog is: de wapenindustrie
Trump
Maar die trend is duidelijk omgebogen, zegt Slijper. En dat gebeurde al vóór de oorlog in Oekraïne, zeker vanaf het moment waarop de toenmalige Amerikaanse president Trump het niet meer accepteerde dat Navo-leden hun afspraken niet nakwamen. Wie niet minstens 2 procent van zijn bruto nationaal product aan defensie besteedde (en dat deed bijna niemand), hoefde niet meer bij de Verenigde Staten aan te kloppen als de nood aan de man kwam, dreigde Trump. Inmiddels hebben vrijwel alle Navo-landen hun defensiebudget opgeschroefd.
Slijper snapt deels wel hoe het komt dat er nu zo met geld wordt gesmeten. ,,Dit is een soort strijd waar we ons in de Koude Oorlog op hebben voorbereid, maar die we eigenlijk nooit hebben gezien in Europa. Er wordt voor elke meter gevochten. De focus ligt op grondtroepen, -materieel en raketinstallaties. Beide kanten lijden veel verliezen, en die moeten worden opgevuld. Kort gezegd: de westerse wapenindustrie draait op volle toeren. Het gaat met name om munitie. Iedere granaat die je afschiet, is weg.”
Hij typeert de wapenbedrijven als een ‘bijzondere industrie’. Ze hebben een bijzonder type klant: de overheid, die vaak ook nog eens mede-eigenaar is. ,,En er is een beperkt aantal klanten, wat leidt tot grote winstmarges. Het gaat ook vaak om langere projecten: het kopen van gevechtsvliegtuigen is iets anders dan het kopen van pennen. Het vraagt om een jarenlange relatie.” De gesponsorde receptie van de Oekraïense ambassade in Washington verbaast hem dan ook niets. Er was in de jaren 50 en 60 al sprake van het zogenaamde militair-industriële complex (een bundeling van de belangen van de politiek, het leger en de wapenindustrie), zegt hij, ‘en dat is nog steeds zo, hoe je het ook wendt of keert’. ,,Veel mensen uit de industrie gaan de politiek in en omgekeerd. Dat is logisch, want het gaat om handige expertise. Maar het is ook belangenverstrengeling.”
Onderzoekers van het Transnational Institute (TNI) uit Amsterdam slaan een veel hardere toon aan. In twee recente rapporten, Fanning the Flames (Het vuur aanwakkeren) en Smoke Screen (Rookgordijn), hekelen ze het ‘militarisme’ van de EU-landen en andere staten. Ook noemen ze de wapenindustrie de ‘enige winnaar’ van de huidige situatie. De excuses van politici (vrijheid, veiligheid, democratie) doen ze af als onzin. ‘Het Westen was al extreem overbewapend’, schrijven ze. ‘Voor de invasie gaven de Navo-landen al zeventien keer meer uit aan defensie dan Rusland en vier keer meer dan China.’ Extra bewapening zou nodig zijn om Moskou af te schrikken, maar dat heeft dus niet echt geholpen, constateren ze zuur.
Rookgordijn
TNI, dat onder meer onderzoek doet naar oorlog, pacificatie en militarisme, meent dat de macht van de wapenindustrie veel te groot is. Ook in Brussel, waar volgens het instituut een belangrijk adviesorgaan (de Group of Personalities on Defence Research) wordt gedomineerd door mensen die banden hebben met wapenfabrikanten, onderzoeksinstituten en lobbyclubs. ‘Staten laten zich hierdoor beïnvloeden en hebben de oorlog gebruikt als een rookgordijn voor het aanvullen, uitbreiden en moderniseren van hun voorraden’, aldus de onderzoekers. Net als PAX vinden ze overigens dat de trend van almaar verdergaande militarisering niet is veroorzaakt door deze oorlog, maar er wel door versterkt wordt.
,,Het sturen van wapens is nooit een oplossing”, zegt Niamh Ní Bhriain, een van de TNI-onderzoekers. ,,Het heeft nooit iets op een vreedzame manier opgelost. En als een oorlog eenmaal is begonnen, dan is het moeilijk hem te stoppen. Dat zou van tevoren de inzet moeten zijn van iedereen, ook in dit geval. Waarom is er niet meer moeite gedaan om Rusland en Oekraïne met elkaar om de tafel te krijgen? Waarom heeft de EU geen vredesgezant gestuurd in plaats van mee te gaan in de oorlogsretoriek? Ik denk dat niemand de consequenties daarvan goed heeft ingeschat.”
Hetzelfde geldt voor een ander soort dreiging, die van kernwapens, overigens een arsenaal dat in deze wapenwedloop nog geen rol speelt. De onderzoekers constateren dat de invasie van Oekraïne en de massale wapenleveranties ‘het angstaanjagende vooruitzicht van een kernoorlog hebben doen opleven’. Hun redenering: de Russische achterstand op defensiegebied doet het Kremlin sneller dreigen met kernwapens.
Praten
Het argument dat het lastig praten is met de Russen vindt ze onzin. ,,Er zijn toch gesprekken geweest over de bezetting van de kerncentrale van Zaporizja en het hervatten van de graanleveranties? Wij denken dat deze oorlog voorkomen had kunnen worden, maar dat ze is doorgezet vanwege de druk en de machtige positie van de wapenindustrie. De bedragen die worden verdiend zijn astronomisch, die bedrijven lachen zich dood. Met de kosten van één enkele raket kan ik mijn hypotheek afbetalen.”
TNI signaleert ook, en niet als enige, dat de bewapening niet stopt bij Oekraïne. Overal ter wereld nemen de budgetten voor wapens toe, van Oost-Europa (Polen geeft erg veel geld uit) tot aan China, Japan en Zuid-Korea. De Chinese leider Xi Jinping heeft de ambitie uitgesproken dat zijn leger in 2035 helemaal gemoderniseerd moet zijn. Halverwege deze eeuw moet het zelfs van ‘wereldklasse’ zijn. China heeft nu al ’s werelds grootste militaire scheepswerf in huis. De president van Zuid-Korea wil dat zijn land zo snel mogelijk de vierde grootste wapenexporteur wordt. Al die wapens kunnen voor eigen gebruik zijn, wat volgens TNI ‘al erg genoeg is’, maar kijk eens naar het lijstje van grootafnemers. Dat zijn landen met een zekere ambitie: India, Qatar, Saoedi-Arabië, Egypte, China en Zuid-Korea.
,,Dit is heel, heel erg zorgwekkend”, zegt Ní Bhriain. ,,Ik hoop dat we hier nog uitkomen, maar ik weet het niet. De politici en de wapenindustrie hebben de geesten van de onzekeren gegijzeld. Dit is een nieuwe wapenwedloop. Ik zou willen dat er iemand op de pauzeknop drukt.”