Deel 2 ‘Chef-kok’ Prigozjin vecht voor zijn leven: Poetin laat Wagnergroep zwaarste gevechten doen
In 1996 zet Prigozjin een nieuwe stap: hij opent het allereerste haute-cuisinerestaurant van de stad, Staraja Tamoznja (zoiets als Het Oude Tolhuis). Daarna volgt restaurant Nieuw Eiland, waar hij onder meer de Franse president Jacques Chirac bedient. Hij zet ook het cateringbedrijf Concord op en daarmee slaat hij echt een grote slag. Dat heeft hij waarschijnlijk vooral te danken aan zijn Sint-Petersburgse vriend Poetin. Die zit inmiddels in Moskou, waar hij via het ministerie van Vastgoedbeheer, de staf van toenmalig president Boris Jeltsin, het leiderschap van de geheime dienst FSB en het premierschap uiteindelijk president wordt.
Met Concord sleept Prigozjin tal van grote opdrachten in de wacht. Het begint met het voeden van het Russische leger, dankzij de overname van een staatsmonopolie (naar verluidt met de hulp van Poetin, die ook meedeelt in de winsten). Maar al snel is het bedrijf ook in te huren voor het onderhouden en bouwen van barakken en andere militaire faciliteiten. Concord en zusterbedrijven krijgen volgens onder meer het Oekraïense onderzoekscollectief Molfar in de loop der jaren meer dan vijfduizend overheidsopdrachten, met een totale waarde van 3 miljard euro. Daarnaast zet de voormalige kruimeldief zich ook aan grote bouwprojecten, zoals de wooncomplexen Noord-Versailles, Lakhta Plaza en ‘Baai van Eilanden’ in Sint-Petersburg. Zijn imperium wordt alsmaar groter, het geld stroomt binnen.
Fantastisch idee
Dan breekt in 2014 de oorlog in het oosten van Oekraïne uit. Prigozjin ziet opnieuw een mooie kans. Poetin wil de separatisten steunen in de Donbas en op de Krim, maar wil niet dat iemand dat weet. Zijn oude vriend uit Sint-Petersburg heeft een oplossing: waarom stuur je er geen huurlingenleger op af? Dan kun jij blijven volhouden dat je er niets mee te maken hebt (er zijn tenslotte geen Russische troepen op de grond), maar je kunt wel maximaal invloed uitoefenen. Poetin vindt het een fantastisch idee.
En waarom jezelf beperken tot Oekraïne? Er zijn nog veel meer gebieden in de wereld waar Rusland een vinger in de pap wil hebben. En Prigozjin kan de manschappen leveren. Hier wordt de Wagner-groep geboren. Althans, officieus. Het is een bedrijf dat lang niet bestaat, geen banden heeft met het Kremlin en tot voor kort ook niets te maken had met ene Jevgeni Prigozjin. Als oprichter wordt de Tsjetsjenië-veteraan en ex-commando Dmitri Oetkin naar voren geschoven. Van hem zou ook naam ‘Wagner’ komen: het is zijn gevechtsnaam, afgeleid van Richard Wagner, de favoriete componist van Hitler, die weer het grote voorbeeld is van Oetkin.
lots duiken de Wagner-huurlingen overal op. Eerst op de Krim, daarna op veel andere plekken waar Rusland zijn invloed wil doen gelden dan wel vergroten. We zien ze in Syrië, Libië, Soedan, Mali, Mozambique en vooral de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR). Ze zijn er een vooruitgeschoven post van het Kremlin, met als bedoeling zijn politieke en economische belangen te versterken.
Dreigt de positie van de pro-Russische president van de CAR, Faustin-Archange Touadéra, af te kalven, dan komen ‘adviseurs’ van Wagner orde op zaken stellen. Ze doen dat met harde hand en intimidatie, maar ook via zogenoemde ‘soft power’. De mensen moeten weten dat de Russen hun vrienden zijn, dus worden er – en dit is geen grap – door Wagner onder meer teken- en poëziewedstrijden voor kinderen georganiseerd. Het winnende kind maakt kans op week vakantie in een Russisch zomerkamp. Ook komt er dankzij Wagner een Miss Centrafrique (Charlène Sombo, 23) en strijden jonge voetballers om de Cup van de Hoop.
Rijk, rijker, rijkst
Wagner doet dit natuurlijk niet gratis. Prigozjin wordt echter niet uitbetaald in roebels van Poetin, maar in goud, koper, uranium, olie en diamanten uit de bodem van deze landen. De concessies die hij krijgt, maken hem rijker en rijker en rijker.
Dan komt uiteindelijk toch het moment waarop de baas van Wagner uit de schaduw treedt. Op de beelden uit de gevangenis in Mari El, afgelopen september, wordt voor het eerst (én door hemzelf) bevestigd dat Prigozjin de grote man is. Het tekent zijn toegenomen ambitie. Als Poetin niet genoeg soldaten op de been kan krijgen, dan hoeft hij maar te bellen en hup, er worden 40.000 gevangenen geronseld (die vervolgens zonder veel scrupules door de gehaktmolen worden gedraaid).
Prigozjin, die inmiddels breed verdacht wordt van presidentiële ambities, ontpopt zich tegelijkertijd tot de grote criticaster van de Russische legerleiding en minister van Defensie Sergej Sjojgoe: die zijn ‘incompetent, obstructief en verraders’. Om te laten zien dat híj wel weet hoe het moet, storten zijn troepen zich in de strijd in de Donbas. Eerst verovert hij met veel tromgeroffel de stad Soledar. Zijn volgende doelwit is Bachmoet, waar het Russische leger al maanden bezig is, maar geen succes boekt. Wagner deelt echter al snel in de malaise, omdat de Oekraïners ook daar taaier blijken dan gedacht.
oontje lager
Sterker: Prigozjins tegenstanders in het Kremlin en de legerleiding zien hier een kans om hem een toontje lager te laten zingen én hun eigen positie te versterken. Waarnemers als het Institute for the Study of War en Ruslandkenner Mark Galeotti zien dat de Wagner-troepen in Bachmoet ‘met opzet’ worden verbruikt als kanonnenvoer. Het leger laat de zwaarste gevechten aan de huurlingen, ‘terwijl het zelf aan de zijlijn blijft staan om later de zege te claimen’. Zelfs Poetin lijkt het een beetje gehad te hebben met de grote mond van Prigozjin. Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov deelde onlangs nog een duidelijke sneer uit: ,,Soms gedragen onze vrienden zich zodanig dat we geen vijanden meer nodig hebben.’’
Prigozjin vecht op dit moment voor zijn leven, aldus Galeotti in een artikel in The Spectator. ‘Poetin rekent mensen altijd af op resultaten’, betoogt hij. En Prigozjin heeft die lang geleverd, maar nu hapert het. Hij is uiteindelijk natuurlijk helemaal geen vriend of bondgenoot van zijn voormalige stadgenoot, maar een middel, een wegwerpartikel. ‘Het maakt Poetin niet uit hoe nuttig je gisteren was, het gaat erom hoe nuttig je morgen bent.’